I sadašnje negiranje, u ime srpstva, crnogorske nacije, samobitnosti, crnogorske kulture i usmjerenje da se ponovo likvidira crnogorska država i na srpsko-crnogorskom prostoru obnovi unitarna država, kretanje je putem duha Podgoričke skupštine i odluke koju je donijela. Ponavljanje je i potenciranje srpskog anticrnogorstva čiji efekti takođe ih ponovo čine srpskim antisrpstvom. Srpstvu mnogo šteti, a crnogorstvo usmjerava da se učvršćuje, jača, odlučnije i uspješnije brani.
c) Nezadovoljstvo koje konstatuje Đonović 1921. godine, uvećavano je. Političke snage okupljene oko lista Glas naroda u toku 1927. godine preduzele su akciju stvaranja „Zajedničkog fronta“ u Crnoj Gori za „reviziju Vidovdanskog ustava“. Da se udari „temelj novoj političkoj orijentaciji“. U broju lista Glas naroda od 4. aprila 1928, to opredjeljenje objašnjeno je riječima: Crna Gora „opustošena, gola i uboga stoji i danas kakva je izašla iz krvavog orkana prilikom oslobođenja 1918…“ Putem lista Glas naroda, broj 79, narod Crne Gore pozvan je na „Svenarodni zbor na Ćemovskom polju“. Zakazan je za 9. jul. Distribucija lista je zabranjena. Ubistva u Skupštini države Srba, Hrvata i Slovenaca učinila su da se odloži njegovo održavanje. Zakazan je ponovo za 24. septembar. Policija je spriječila njegovo održavanje. Rasturila je i održavanje konferencije organizatora zakazanog zbora, čije je održavanje pokušano u hotelu „Imperijal“. Šestojanuarska diktatura (6. januar 1929) oduzela je i do tada male mogućnosti za slobodu političkog djelovanja i primorala na prekid ove akcije.
Nema podataka koliko je bilo učesnika i pristalica ove akcije. Ali, odlučna akcija policije da spriječi održavanje zbora na goloj poljani, udaljenoj od gradova i naseljenih mjesta, a zatim zabrana održavanja konferencije u zatvorenom hotelskom prostoru, upućuje da je akcija imala snagu koju je vlast ocijenila opasnom za održavanje unionističkog ujedinjenja.
d) Postojanje svijesti o tome u narodu ilustruju tok i sadržina razgovora sa jednim seljakom iz Katunske nahije, vođenim nakon stvaranja jugoslovenske države, koji je vodio dr Nikola Đonović, agilni unionista, istaknuti i uvaženi pisac. Razgovora koji je on započeo riječima: „Stvorili smo, srećno, veliku državu“, „naša privredna snaga je danas neizmjerno veća“, danas smo „veliki, jači od svake države na Balkanu“. Na svaku od tih konstatacija seljak mu je posebno odgovarao riječima: „Stvorili smo i veliku brigu, naše nacije su danas veće“… „Dragi moj prijatelju, Bog dao da je tako kako zboriš, ali mi tako ne vidimo stvar; u maloj kući svijema je toplo a u velikoj samo onima koji su oko ognja“(Zahtjevi Crne Gore (privredni i politički), Beograd, 1936, str. 22).
Država je ispred poretka i režima
No, čak i da je procesom postupanja po Odluci u Crnoj Gori uspostavljen drugačiji, demokratski poredak, demokratskiji nego što je bio u Knjaževini Crnoj Gori, ne bi opravdalo ukidanje države Crne Gore. Jer, u redu vrijednosti, u rangu njihovom po značaju, država je tekovina daleko ispred poretka i režima. Ni po jednom u nauci verifikovanom kriterijumu, ni po pravu, ni po sistemu vrijednosti, ni po pravilima života, ni po ljudskom razumu, ne ukida se država da bi se zamijenio njen režim. Ukinuti državu, da bi se zamijenio režim u njoj – što opravdava i jedan značajni istoričar, koji stvarnost čita u ideološkom ključu kada je u pitanju Crna Gora – znači nadrediti režim državi, što je zaista antinaučno, antilogično i antirazumno.
Nijesu usrećili ni Srbiju i srpski narod, ma koliko da je tačno da su im kratkoročno donijeli benefite. Ogledaju se u tome što je njihovim efektima: proširena teritorija Srbije, što je ojačalo njenu poziciju u procesima ujedinjenja jugoslovenskih naroda i zemalja. Njena pozicija ojačana je i time što se oslobodila zalaganja države Crne Gore za ustanovljenje nove države na principima federalizma, kojim stavom se Crna Gora suprotstavljala Srbiji. Zalaganja koje je imalo pristalica i u drugim jugoslovenskim narodima. Ukupnošću ta tri benefita ojačala je moć Srbije da izdejstvuje da nova jugoslovenska država bude monarhija, pod dinastijom Karađorđevića, sa centralističkim državnim uređenjem, da dobije karakter „proširene Srbije“, što je bilo njeno opredjeljenje. Država Srbija dobila je i pravo da upravlja prirodnim bogatstvima na teritoriji Crne Gore. U početku neposredno, a potom preko organa zajedničke države u kojima je imala dominaciju
Ni srpskom narodu, ni Srbiji kao državi, međutim, nijesu donijeli „kretanje ka višim nivoima slobode“.
Naime, ako je tačno, naučno je dokazano da je tačno a iskustvom je potvrđena, da onaj ko sputava, guši, ograničava uvećavanje slobode drugog, sam sebi tim činjenjima sputava i umanjuje nivo slobode. To kazuje da su ustanovljenjem Podgoričke skupštine i usvajanjem Odluke koje su kreirali njihovi izaslanici i obezbijedili, uz podršku srpske vojske, da se izvrši aneksija, prisajedinjenje, Crne Gore Srbiji, potom imperijalno-hegemonističkom zabranom da se Crnogorci izjašnjavaju da su po nacionalnosti Crnogorci, što je asimilatorsko činjenje, Srbija i njen narod, po objektivnim mjerilima, sebi su umanjili humanističke, time i nivo svoje slobode, sadržaje i vrijednosti, svoju slobodarsku usmjerenost.
Neposredno i kratkoročno Odluka Podgoričke skupštine Srbiji je donijela vrlo pozitivne efekte u ostvarivanju njene tadašnje politike. Oni su očigledni i nijesu mali. Proširila je njenu teritoriju i obogatila je teritorijom koja ju je učinila pomorskom državom. Odstranjenjem nacionalnog crnogorstva, obezbijedila joj je statističko uvećanje populacije srpske nacionalnosti. To je ojačalo poziciju i ulogu Srbije u procesima stvaranja nove države jugoslovenskih naroda, da se ostvare njena opredjeljenja – da se ustanovi unitarna država, da ona bude kraljevina, da na njenom čelu bude dinastija Karađorđevića, da država bude centralistički ustrojena, da u državnoj vlasti Srbija ima prevagu, da se njen poredak proširi na druge djelove države, te da nova država dobije odrednicu „proširene Srbije“. Time je unutar Srbije ostvarena i pobjeda nad projektom dijela njenih političkih snaga koje je predstavljao Stojan Protić, koje su smatrale da je federalizam strateški interes Srbije i srpstva.
Imperijalne koncepcije
Dugoročno je donijela veliku štetu i Srbiji i srpskom narodu u cjelini. Osnažila je imperijalni načertanijevski duh u Srbiji, koji i jeste njena idejna i politička osnova. Učvrstila je zablude vođstva Srbije i srpskog naroda da je realno moguće ostvarivati imperijalne načertanijevske koncepcije dinamičnog širenja teritorije Srbije.
U sadejstvu sa nizom drugih faktora, to je srpskom narodu i Srbiji donijelo velike nevolje, gubitke, stradanja, žrtve. Dokazuje to bilans rezultata činjenja u ime srpskog naroda, sa njegovom manjom ili većom podrškom, u proteklih 90 godina. Naročito u posljednje dvije decenije. Nekada su to podnijeli pojedini djelovi korpusa srpskog naroda, a u konačnom, gubitnik je srpski narod u cjelini.
Negiranje i prisvajanje crnogorske kulture i drugih crnogorskih istorijskih tekovina i vrijednosti, destrukcija crnogorskog nacionalnog bića i svijesti o crnogorskoj samobitnosti, rušenje dostojanstva crnogorskog naroda – što je sve podloga i sadržina Podgoričke skupštine i Odluke koju je donijela – nijesu donijeli ništa dobro Srbiji i srpskom narodu. Nijesu ni u čemu približili srpski i crnogorski narod. Naprotiv, to je unijelo razdor i neslogu između Crnogorca i Srba. Razdor i neslogu koji su na štetu Srba ne manje nego Crnogoraca. Još određenije, srpsko anticrnogorstvo iskazano organizovanjem Podgoričke skupštine i izdejstvovanjem Odluke koju je ona donijela, negacijom crnogorskog nacionalnog bića, prisvajanjem crnogorske kulture i drugih crnogorskih vrijednosti, u proteklih 80 godina, donijelo je i efekte koji su time iskazano anticrnogorstvo učinili i srpskim antisrpstvom. Gubitak za Srbiju i srpski narod sastoji se u tome što su time, zajedno sa drugim opisanim činjenjima prema Crnoj Gori, kako je već kazano, sniženi nivo humanizma i slobodarstva Srbije i njene slobode i proizvedeni podozrenje i nezadovoljstvo crnogorskog naroda prema činjenjima Srbije. Na drugoj strani to je izazvalo otpor crnogorskog naroda kroz koji su ojačani njegova osjetljivost na svoju nacionalnu samobitnost i državotvornost, usmjerenost na jačanje i učvršćivanje komponenti svoje posebnosti i samobitnosti, odlučnost da brani crnogorstvo i crnogorska kulturna, politička i druga samobitnost.
Konflikti i sukobi
I sadašnje negiranje, u ime srpstva, crnogorske nacije, samobitnosti, crnogorske kulture, i usmjerenje da se ponovo likvidira crnogorska država i na srpsko-crnogorskom prostoru obnovi unitarna država, kretanje je putem duha Podgoričke skupštine i Odluke koju je donijela. Ponavljanje je i potenciranje srpskog anticrnogorstva čiji efekti takođe ih ponovo čine srpskim antisrpstvom. Srpstvu mnogo šteti, a crnogorstvo usmjerava da se učvršćuje, jača, odlučnije i uspješnije brani. Rezultat nije međusobno približavanje, već udaljavanje.
Rečeno ne znači, naravno, da u procesima suprotstavljanja Podgoričkoj skupštini i obezbjeđivanja sprovođenja njene Odluke nije bilo i crnogorskog nacionalizma. Rečeno ima značenje utvrđenja da polazište, matica i cilj tog otpora, u granicama organizovano usmjerenog činjenja, nije crnogorski nacionalizam, nego legitimna odbrana prava i stvarnih interesa naroda Crne Gore. Ne znači ni negiranje opravdanosti i potrebe da se crnogorski nacionalizam, kada se ispolji u bilo kojem obliku, kritikuje i osuđuje u ime srpstva, kao i u ime svakoga drugog. Značenje rečenog je da je srpsko negiranje crnogorske nacije, rascrnogorčavanje crnogorske kulture, nasilje koje je činjeno u ime sprovođenja Odluke nije samo srpsko anticrnogorstvo, nego je istovremeno i srpsko antisrpstvo, budući da proizvodi konflikte i sukobe koji štete i srpstvu. Isto kao što bi crnogorsko antisrpstvo, ako bi se i kada bi se u ime crnogorstva negirala srpska nacija, kultura, državnost, bilo istovremeno i crnogorsko anticrnogorstvo. Jer, ne šteti, iz istih razloga, samo srpstvu nego i crnogorstvu.
Dakle, u ukupnom 90-godišnjem bilansu ishoda i dejstva Odluke Podgoričke skupštine, ne dominiraju pozitivni efekti ni za Srbiju, ni za srpski narod. Bilans kazuje da je tadašnji vrh Srbije, trčeći za privremenim uspjesima, ispustio da dubinski sagleda i procijeni trajne i strateške interese Srbije i cijelog srpskog naroda. Da je izdejstvovao donošenje Odluke Podgoričke skupštine bez vizionarskih pogleda na budućnost.
Netačno tvrđenje
c) Podgorička skupština i Odluka koju je ona donijela ništa dobro nije donijela ni stvaranju zajedničke države jugoslovenskih naroda. Netačno je tvrđenje da je tek sa njima otvoren put za njeno stvaranje. Taj put je široko otvoren prije ustanovljenja Podgoričke skupštine. Prije nje su se odlučno i neopozivo izjasnili za stupanje u zajedničku državu svi koji su je stvorili 1. decembra 1918. godine. Izričito se izjasnila i Crna Gora za stvaranje države jugoslovenskih naroda i zemalja, iskazujući samo svoj predlog, za raspravu, da se sačuva posebnost svakog naroda i svake tadašnje zemlje, a da zajednički utvrde oblik vladavine u toj zajedničkoj državi i osnovni principi njenog državnog uređenja.
Uticaj Odluke da se ustanovi unitarna, a ne federativna, država jugoslovenskih naroda i da bude visoko centralizovana. Uz sadejstvo i drugih činilaca i tekućih činjenja, to je rezultiralo da jugoslovenska država od početka bude ispunjena protivrečnostima, neslogama, neslobodom, da u njoj nema jednakosti građana i ravnopravnosti naroda, bez kojih nema ni prave slobode. Da bude nedemokratska, nestabilna, sa velikim nezadovoljstvima pojedinih njenih djelova, što je kontinuirano izazivalo trzavice i rivalitete i rezultiralo nestabilnošću države, nedemokratskim činjenjima vlasti, usporenim razvojem i mnogim drugim tokovima negativnim za srpski narod ne manje nego za druge jugoslovenske narode. To stanje dovelo je u položaj vođstvo srpskog naroda da u avgustu 1939. godine pristane na napuštanje unitarističko-centralističkog koncepta i ustanovljenje Banovine Hrvatske. Da jedini put boljem vidi i nađe u federalizaciji zajedničke države. Da krene tim putem koji je zakrčen i zatvoren upravo Odlukom Podgoričke skupštine. Učinjeno je to sa zakašnjenjem od dvije decenije, pošto je u krajnjem bilansu unitarističko-centralističke koncepcije veoma mnogo rezultata negativnih i za srpski narod.
http://www.pobjeda.co.me/citanje.php?datum=2011-03-11&id=203402
Mijat Šuković: Podgorička skupština 1918. 