Glad je ublažena, ali su porasli dugovi seljaka. Opozicioni list Glas naroda od 21. februara 1928. godine, pod naslovom Žrtve gladi, obavještava i o smrti dva lica od gladi, od kojih je jedno dijete od devet godina. A u broju od 13. novembra 1928. godine konstatuje: „Na ishranu Crnogoraca, od kako smo se ujedinili, nikada se ozbiljno nije mislilo, a uvijek se o njoj pričalo, kao što se sad samo priča i laže a od ishrane nema ništa“
Drugi unionista, dr Nikola Đonović, pisac 12 knjiga različitog obima i više članaka u časopisima i listovima između dva svjetska rata, u svojoj knjizi Iskustvo i potrebe Crne Gore, objavljenoj 1933. godine, utvrđuje: „…nekadašnja crnogorska država uspela (je) bila iz svojih beznačajnih sredstava, koja su bila deset puta manja od budžeta naše prestoničke opštine, da izradi sistem dobrih kolskih puteva, da podigne za ono vreme dovoljno javnih građevina, da zasnuje izvesne zdravstvene i kulturne ustanove itd. Novo vreme je ovome vrlo malo dodalo: dve-tri javne građevine upola dovršene“. Utvrđuje, takođe, da su „Crnoj Gori zakinute reparacije koje joj pripadaju“ i da je na njenoj teritoriji „utrošeno samo 5.000.000 zl. maraka za javne potrebe“, što je samo djelić od onog što je Crnoj Gori pripadalo i uplaćeno jugoslovenskoj vladi. U svojoj drugoj knjizi Zahtjevi Crne Gore, privredni i politički, objavljenoj 1936. godine, u završnici analize ekonomskog stanja konstatuje: da je na teritoriji Crne Gore realizovana svekolika suma reparacija koja je pripadala Crnoj Gori „privredni položaj ovih krajeva danas bi bio sasvim drugi“. Knjigu završava ovim konstatovanjem: „Iz ovoga pregleda stvari videli smo da ni državna saobraćajna politika, ni državna ekonomska i finansijska politika, ni socijalna politika, niti ma kakav drugi pozitivni državni rad u ovom kraju ne predstavlja u pozitivnom smislu ništa, niti se o njemu kao nekoj pozitivnoj akciji može govoriti“.
Iscrpljivanje privrede
(3) Rezultati istraživanja obavljenih primjenom naučnih metoda poslije Drugog svjetskog rata sadrže gromadan skup i sklop činjenica koje čvrsto dokazuju da je stvaranje jugoslovenske države „s jedne strane omogućavalo – preko proširenog jugoslovenskog tržišta – razvitak proizvodnih snaga, a s druge strane, uključenje nerazvijene Crne Gore u jugoslovensku privredu, na koju su djelovali zakoni robne proizvodnje kapitalizma, otežavalo je razvitak privrede u Crnoj Gori, jer u oštroj borbi njena privreda nije mogla izdržati konkurenciju“… „Putem razmjene robe vršilo se prelivanje jednog dijela rada iz Crne Gore u druge industrijske grane (koje su bile van nje – napomena M. Š.) koje su proizvodile robu mnogo jeftinije. To je iscrpljivalo ionako zaostalu privredu i smanjivalo njenu moć za stvaranje neke značajnije akumulacije“.
Od obilja podataka koji dokazuju i potvrđuju kazano, iskazujem jedan skup i sklop iz sadržinski veoma bogate, na rezultatima veoma kvalitetno sprovedenog istraživanja zasnovane, monografske studije Privredni razvitak Crne Gore 1918 – 1941, autora istaknutog ekonomiste Spasoja Medenice, objavljene 1959. godine:
Crna Gora sve do 1941. „nije povezana željezničkim prugama sa drugim krajevima“ države, „izuzev što je 1938. godine (dakle, 20 godina poslije „ujedinjenja“ – M. Š.) izgrađena pruga uzanog kolosjeka od Bileće do Nikšića, koja je „periferno vezana za željezničku mrežu Bosne i Hercegovine“, „pa nije mogla imati neki veći značaj za privredni razvitak Crne Gore“. Međutim, „u Jugoslaviji je, od 1918. do 1941, izgrađeno 1.840 km novih željezničkih pruga, od čega otpada na Srbiju 40%. Od 1918. do 1941. godine na teritoriji Crne Gore izgrađeno je 187 kilometara kolskih, makadamskih puteva, između gradova u Crnoj Gori. Dovršen je put od Andrijevice do Peći, čiju je izgradnju započela Crna Gora a prije Prvog svjetskog rata. Izgrađeni makadamski putevi kojima je Nikšić povezan sa Trebinjem, Rožaje sa Novim Pazarom, Bijelo Polje sa Prijepoljem. Nijedan metar puteva nije uređen modernije od neravnog makadama. „Širina puteva nigdje nije prelazila šest metara, što je nedovoljno za normalno odvijanje saobraćaja“. „Putevi sa neobičnim usponima i krivinama koji povećavaju troškove eksploatacije oko 40%. Ovom izgradnjom puteva nije riješeno pitanje saobraćaja u Crnoj Gori“. „Industrijska proizvodnja nije bitnije razvijena u toku 23 godine. Do Prvog svjetskog rata Crna Gora je imala 14 preduzeća, naravno malih, u oblasti industrije, a 1939. godine svega 24, u kojima je bilo svega 1.355 uposlenih. Od njih je 7 preduzeća u oblasti šumarstva u kojima je bilo uposleno 936 radnika. Izuzev dvije manje radionice za izradu namještaja, svi drugi su radili u pilanama, koje su prodavale neprerađeno drvo“.
Život u teškim uslovima
Broj uposlenih u industriji „na 1000 stanovnika 16 puta je manji nego u Srbiji“. Sva industrijska preduzeća 1939. godine raspolagala su sa pogonskom snagom od svega 1.520 konjskih snaga, što je na 1000 stanovnika 6,4 puta manje nego u Srbiji“. Od 1918. do 1941. „elektrificirano je samo oko 26 mjesta“, iz „malih, primitivnih termoelektrana, namijenjenih za osvjetljavanje varoši, a ne za pokretanje industrijskih postrojenja“. Na teritoriji Crne Gore „u 1939. godini proizvedeno je svega 952 megavata električne energije“. Nije izgrađena „nijedna hidroelektrana, iako su postojali uslovi za razvoj hidroenergije“. Nije ostvaren uspon ni u poljoprivrednoj proizvodnji i rješavanju agrarnih odnosa. Karakteristike u oblasti poljoprivrede ostale su iste. U svim oblastima – strukturi posjeda, poljoprivrednim površinama, gajenju žitarica, indust r i j s kom bilju, voćarstvu, stočarstvu, ribarstvu. U Crnoj Gori sve do 1941. godine „sitni seljak je živio u teškim uslovima, zaduživao se, postepeno gubio svoje parče zemlje… Ovaj proces propadanja seljaka… proces (je) osiromašivanja, opadanja proizvodnih mogućnosti, opadanja prinosa, stoke, slabljenje ishrane itd, što sve dovodi do smanjenja njihovih prihoda, zaduženja i naposljetku do konačnog gubljenja posjeda“… „Seljački dugovi u Crnoj Gori iznosili su 496 miliona dinara, što je činilo 7,1% od čitavog zaduženja u Jugoslaviji, dok je učešće biljne proizvodnje u Crnoj Gori iznosilo svega 0,30%, a stočne 1,44% u ukupnoj vrijednosti proizvodnje Jugoslavije“. „Ukupno zaduženje seljaka bilo je znatno veće od prihoda koji su ostvarivani u poljoprivredi“. (Procjenjivani su prihodi od poljoprivrede na oko 375 miliona dinara.) „Hipotekarna banka i drugi povjerioci nastojali su da prodajom zemlje dođu do novčanih sredstava koja su bila zamrznuta kroz seljačke dugove“. Proces prodaje zemljišta seljaka, u „kojem bi veliki broj seljaka izgubio svoj posjed“, presjekao je „rat, tako da su seljački dugov i većinom ost a l i n e naplaćeni“. Ukupno stanje je uslovilo da je poljoprivredna proizvodnja ostala nerazvijena.
Iseljavanje Crnogoraca
Sve u svemu, „i pored povoljnih prirodnih bogatstava, Crna Gora u toku dvadeset tri godine života“, koliko je trajalo važenje Odluke Podgoričke skupštine, „nije postigla značajniji napredak u industrijskom razvitku“, u ukupnoj ekonomskoj oblasti. „Zatečeno stanje iz 1918. godine ostalo je gotovo isto“ za čitavih 23 godine – opšte ekonomsko siromaštvo. Jedina bitna novina u tom periodu je – podsticanje iseljavanja Crnogoraca iz Crne Gore.
Podgorička skupština i njena Odluka, dakle, nijesu Crnu Goru izveli na put koji je vodio njenom dinamičnom ekonomskom napretku. Nije je osposobio da makar malo bolje može sama sebi obezbjeđivati ekonomski razvoj. Šta je značila desubjektivizacija Crne Gore Odlukom Podgoričke skupštine, sjedinjenje na toj osnovi umjesto ujedinjenja, ilustruje i ova činjenica: za dvije decenije, od 1947. do 1971. godine, što je gotovo isti vremenski interval kao od 1918. do 1941, Crna Gora, kao federalna država, u federativnoj Jugoslaviji, dostigla je razvojni uspon „70 puta veći od starta“. Znatno manje napredovanje Crne Gore od Srbije i drugih zemalja čijim ujedinjenjem je stvorena jugoslovenska država dogodilo se uprkos toga što je dug Crne Gore unesen u zajedničku državu iznosio 85 dinara po glavi njenih stanovnika, dok su, mjereno po glavi njihovih stanovnika, u zajedničku državu veće dugove unijeli Srbija (oko 196 dinara) i Bosna i Hercegovina (oko 137 dinara). Veći dio ratne štete koja je pripadala Crnoj Gori, isplaćena jugoslovenskoj državi, nije ni utrošen u Crnoj Gori. Prema tadašnjim proračunima i pod uslovom da se poštuju ugovori o miru, Crnoj Gori je pripadalo „oko 100.000.000 franaka“ (na Mirovnoj konferenciji tražena je odšteta za ratna razaranja u Crnoj Gori 723.000.000 franaka). Pravo na ratnu štetu Crnoj Gori pripalo je po osnovu njenog autonomnog prava, stečenog, s jedne strane, procjenom njenog razaranja i pustošenja u ratu, a s druge strane, njenim „istorijskim zaslugama, međunarodno verifikovanim“. Zato su ta sredstva pravno neotuđiva od nje u svakom pogledu.
Pare trgovcima
Plaćanje ratne štete otpočelo je u maju 1921. godine. Prvo u naturi, potom putem „izrade radionica za opravku vozova“, a zatim u novcu. Pojedincima iz šest okruga Crne Gore do jula 1922. godine dosuđeno je, prema izvještaju Ministarstva pravde novostvorene države od 1. jula 1922, oko 250.000.000 dinara. Po ondašnjim procjenama, oko 5-8 puta manje od štete učinjene građanima ratnim dejstvima. Dosuđivana je i po političkom kriterijumu. Umjesto dosuđenog novca, građanima su izdate državne obveznice. Nakon toga, obarana je vrijednost izdatih državnih obveznica putem berzanskih špekulacija. Berzijanci, koji su bili uglavnom van Crne Gore, putem špekulacija, enormno su se obogatili na račun sirotinje ratom imovinski oštećene. Siromašni građani u Crnoj Gori ostali su i dalje bez adekvatnog obeštećenja. Iz „reparacionog fonda“ vlada Kraljevine SHS tek je početkom 1927. godine Zetskoj oblasti, koja je obuhvatala i teritoriju Crne Gore, „odobrila 15.000.000 zlatnih maraka (oko 170.000.000 dinara)“ i odlučila da se isplate u tri godine, u tri jednake rate. Samo prva rata je iskorišćena. Dakle, samo 5.000.000 maraka. Ni taj iznos nije optimalno iskorišćen. Veliki dio tih sredstava, uz blagoslov vlasti, „završio je u džepovima trgovaca“ i bogatijeg sloja i moćnijih u vlasti i trgovini i izvan Crne Gore. Čitav iznos preko toga Crnoj Gori je oduzela centralizovana državna vlast. Od sredstava koja je jugoslovenska država dobila po osnovu ratne štete, na teritoriji Crne Gore utrošeno je srazmjerno manje, mjereno po glavi stanovnika, nego što je utrošeno na teritoriji Srbije. Na svaki dinar uložen po glavi stanovnika na teritoriji Crne Gore, uloženo je 10 dinara po glavi stanovnika na teritoriji Srbije.
Pred crnim danima
Ukupno prikazano stanje prouzrokovalo je da je stalno bilo aktuelno pitanje ishrane stanovništva u Crnoj Gori. Od 1918. do 1929. godine čak šest godina ishrana stanovništva bila je kritična, 1927. i 1928. godine pitanje ishrane je „dramatično aktuelizirano“. Dramatizaciji je doprinijela i suša. Ugledna Slobodna misao od 26. juna 1927. godine objavljuje tekst pod naslovom Crna Gora – pred crnim danima. Glad najavljuje. Centralna vlada odobrila je Zetskoj oblasti sredstva za otvaranje javnih radova (građeni su naprijed identifikovani putevi) i kredite za kupovinu žita. Glad je ublažena, ali su porasli dugovi seljaka. Opozicioni list Glas naroda od 21. februara 1928. godine, pod naslovom Žrtve gladi, obavještava i o smrti dva lica od gladi, od kojih je jedno dijete od 9 godina. A u broju od 13. novembra 1928. godine konstatuje: „Na ishranu Crnogoraca, od kako smo se ujedinili, nikada se ozbiljno nije mislilo, a uvijek se o njoj pričalo, kao što se sad samo priča i laže a od ishrane nema ništa“.
I prava po osnovu rada crnogorskih oficira, činovnika, sudija, invalida, penzionera, rješavana su relativno nepovoljnije u Crnoj Gori nego u Srbiji kojoj je sjedinjena. Zbir izloženih podataka pouzdano kazuje nepovoljan socijalnopolitički i ekonomski položaj Crne Gore i njenog naroda u državno- pravnom režimu kojemu je put otvorila Odluka Podgoričke skupštine. Znatno nepovoljniji od položaja Srbije i njenog naroda u istom vremenskom periodu i u istoj državi.
http://www.pobjeda.co.me/citanje.php?datum=2011-03-14&id=203613
Mijat Šuković: Podgorička skupština 1918. 