Ne iskazujem, dakle, svoje mišljenje, nego činjenični nalaz, utvrđen naučnim istraživanjem i izučavanjem.
Objavljujem ga radi doprinosa širenja znanja „kako je uistinu bilo“. Sa ciljem da se time pruži mogućnost svakome da sa neophodnim fondom činjenica sam ocjenjuje što je istina. Radi širenja znanja onih koji su opredijeljeni da vjeruju činjenicama, a ne mišljenjima koja im se naturaju bez činjenica. Sa nadom da činjenice „probude i neke koji se prave da spavaju“, mada je najteže probuditi one „koji se prave da spavaju“. Ne objavljujem ga, dakle, radi polemike sa autorima iskaza na označenim proslavama i drugim autorima čiji su radovi objavljeni povodom tih proslava.
Činjenica da je citiranom tvrdnjom prošlost funkcionalizovana kao jedno od polazišta kretanja ka budućnosti, da njihovo iskazivanje na proslavama nije usamljeno, da se na orijentaciji čiji je izraz konstatovana tvrdnja, čini da naučno bavljenje ovom temom i traganje za istinom o Podgoričkoj skupštini i Odluci koju je donijela, nije okretanje prošlosti radi prošlosti, nego je u funkciji utvrđivanja da je ne samo pogrešno nego vrlo štetno trasu kretanja u budućnost zasnivati na njima i njihovim određenjima. Da su štetna nastojanja „da balkanska laž prođe kao istina“, kako je napisao istaknuti američki publicista Vitni Voren u predgovoru svoje knjige Crna Gora – zločin Mirovne konferencije, objavljene u Njujorku 1922. godine, u kojoj je obradio tolerantno ponašanje Mirovne konferencije prema ustanovljenju Podgoričke skupštine 1918. i Odluke koju je donijela.
Srbija je još od 1884. godine poznatim Načertanijem objavila da Crnu Goru smatra „srpskom“ zemljom i od tada kontinuirano djeluje sa ciljem da je prisajedini državi Srbiji. U tom pogledu u Srbiji postojalo je političko, kulturno i svako drugo jedinstvo. Smjenjivale su se vlade, partije na vlasti, rukovodioci naučnih i kulturnih ustanova, ali je kontinuirano takva bila zvanična politika Srbije prema Crnoj Gori. U politici i opredjeljenjima iskazanim tim aktom, korijen je Podgoričke skupštine i Odluke koju je ona donijela 26. novembra 1918. godine.
Od 1916. godine tadašnja Kraljevska vlada Srbije organizovano i sveobuhvatno intenzivira aktivnost usmjerenu da se taj cilj ostvari, da dugotrajni proces sa tim smjerom dobije završnicu. U tom cilju obrazovan je i posebni Crnogorski odsek u Ministarstvu inostranih dela Srbije, sa zadatkom da političko propagandnim činjenjima priprema da se u završnici Prvog svjetskog rata ostvari označeni cilj. Aktivnost je usmjerena u pravcu pridobijanja pristalica u Crnoj Gori i crnogorskih građana u pojedinim evropskim zemljama, SAD, Kanadi, te da se pomoću njih ostvari željeni cilj. U te zemlje upućeni su specijalni izaslanici (Svetozar Tomić, dr Mihailo Vukčević, Gligorije Vukčević, Jovan Đurović, Miloš Ivanović, Đuro Vukmirović, S. Bogdanović, M. Pavićević i drugi). Činjeno je to dobro osmišljeno, kontinuirano, organizovano, raznovrsno. Po obliku i pravcima djelovanja svuda prilagođeno situaciji, a svuda ciljno usaglašeno
Činjenice o toj aktivnosti izostavljam ovom prilikom. One se mogu pročitati, sa podacima o izvorima, u mojoj knjizi Podgorička skupština 1918, (prvo izdanje 1999, drugo dopunjeno i prerađeno izdanje 2004, stranica 294, treće izdanje, u okviru edicije Izabrana djela, CID, 2006. godine). Još obuhvatnije u knjizi poznatog i priznatog istoričara akademika Dimitrija Dima Vujovića, takođe sa naslovom Podgorička skupština 1918, Zagreb, 1989, str. 287.
Instrukcije Nikole Pašića
Iz obilja činjenica o toj aktivnosti ovom prilikom izdvajam i navodim samo sljedeće činjenice:
a)Po instrukcijama Nikole Pašića, tadašnjeg predsjednika Kraljevske vlade Srbije, upućenim Milenku Vesniću, tadašnjem poslaniku Srbije u Francuskoj, u Parizu je osnovan Crnogorski odbor za ujedinjenje Crne Gore i Srbije sastavljen od Crnogoraca pridobijenih za ostvarivanje sjedinjenja. U uputstvu Vesniću, sistematizovanom u 15 tačaka, načelni stav glasi: Odbor treba da radi „u duhu opštih srpskih interesa i našeg programa“ na „sjedinjenju Crne Gore sa Srbijom“. Odbor koji je u nazivu imao odrednicu „Crnogorski“, svakako dobro smišljeno, a u svom radu crnogorskog nije imao baš ništa. Naprotiv, ostvarujući politiku Vlade Srbije da se Crna Gora prisajedini državi Srbiji, radio je za ukidanje Crne Gore i stavljanje naroda Crne Gore, Crnogoraca i pripadnika svih drugih naroda u Crnoj Gori, pod vlast dinastije Karađorđevića. Vlasti u čijem uspostavljanju nije učestvovao.
b)Pismo Nikole Pašića od 3. (16) novembra 1917. godine, napisano u obliku memoranduma, upućeno svim poslanicima Srbije u inostranstvu, završava se pasusom koji glasi: „Kraljevskoj je vladi i našim predstavnicima na strani dužnost da pomažu mirnim putem unionistički pokret među Crnogorcima, ali se ne možemo, a tako ni naši činovnici, pa i ako su rođeni u Crnoj Gori, da se otvoreno ispoljavamo, bar za sada, u tome poslu. Crnogorski odbor za narodno ujedinjenje i njegovi organi, ako ih ima u vašoj sredini, neće i ne treba ništa važnije da rade bez sporazuma bilo sa Kraljevskom vladom bilo sa vama. Ne smemo dopustiti da se njihov rad ma u čemu mimoilazi i razlikuje od naše politike“.
c)Crnogorski odbor za ujedinjenje postupao je u svemu po direktivama Pašića. To ilustruje činjenica: kada je Crnogorski odbor tekst nacrta deklaracije/proglasa o ujedinjenju koji je namijenjen javnom objavljivanju napisao da je cilj ujedinjenja „ujedinjenje Crne Gore sa Srbijom i Jugoslavijom“ – Pašić je depešom upućenom od 25. februara 1917. godine upućenom poslaniku Srbije u Parizu Vesniću dao nalog da interveniše da se ta formulacija promijeni tako da u „deklaraciji – proglasu – Crnogorskog odbora ne treba da uđe riječ ni Jugoslavija, ni Jugosloveni, niti makar kakva pogodbena formula ili rečenica. Odbor radi s nama na spajanju Crne Gore sa Srbijom bez obzira na ostale Jugoslovene“. Vesnić je intervenisao i Odbor je izmijenio tekst saglasno njegovom zahtjevu.
Ova činjenica veoma je bitna i za razumijevanje zašto u Odluci Podgoričke skupštine od 26. novembra 1918. godine takođe nema riječi ni Jugoslavija, ni Jugosloveni, o čemu će biti riječi u dijelu o njenoj sadržini.
U početku tajno
Taj Odbor imao je zadatak da razvija aktivnost u Francuskoj i drugim zemljama. Među crnogorskim internircima u austro-ugarskim logorima, (samo za tu djelatnost iz budžeta Srbije Odboru je mjesečno isplaćivano od 10-15.000 franaka), u kojima je, prema raspoloživim podacima bilo najmanje 9.950 i u tzv. „radnim jedinicama – logorima“ najmanje 15.000 Crnogoraca.
Djelatnost u Crnoj Gori u početku je bila skrivena, pomoću pojedinaca, što ilustruje sadržina jednog pisma koje je Pašiću uputio jedan od njegovih izaslanika u kojemu stoji: „Ja sam dovršio spremanje da žena, o kojoj sam Vam tamo govorio, pođe preko Švajcarske u Crnu Goru s mojim instrukcijama“. Od aprila 1918. godine, kada je izašao prvi broj njegovog lista Ujedinjenje, Odbor prema Crnoj Gori djeluje javno. Redovno je list upućivan i u Crnu Goru. Odbor je uspostavio i održavao veze sa pojedinim ličnostima, a od kraja 1917. godine i sa Komitskim pokretom u Crnoj Gori, organizovanom u „komitske čete“ za pojedine rejone, koji je, prema podacima u radovima istoričara Novice Rakočevića, imao oko 1.100 registrovanih pripadnika. Već u maju 1918. godine, Komitski pokret prihvatio je da u Crnoj Gori djeluje na realizaciji zadataka Crnogorskog odbora u Parizu, na realizaciji unionističkog pokreta. Komitski pokret je i razvio široku aktivnost na terenu na liniji ostvarivanja politike sjedinjenja Crne Gore sa Srbijom. U organizaciji komita održavani su i zborovi građana po pojedinim mjestima. Jedan od takvih zborova održan je 10. i 11. jula 1918. godine u Dobrilovini, selu blizu Mojkovca, na kojem je „prisustvovalo i 380 komita“. Na njemu je odlučeno: „1. Da se produži borba protiv okupatora do konačnog istjerivanja iz zemlje i ujedinjenja Crne Gore i Srbije pod dinastijom Karađorđevića. 2. Da se ne dozvoli povratak kralju Nikoli i njegovoj porodici u Crnu Goru …4. Da se spriječi svaka dalja propaganda povraćenim internircima za račun kralja Nikole. 5. Da se nastoji svim sredstvima pridobijanje za ujedinjenje, a predočiti im da se oblik države i njenog uređenja ostavlja po završetku rata narodu na opredjeljenje“ ( Pisani tekst izjave Vuka Minića, jednog od najistaknutijih komita i učesnika zbora u Dobrilovini).
Komiti su ove Odluke pronosili po svim djelovima Crne Gore i politički-akciono djelovali u pravcu „pridobijanja za unionistički pokret.“
Podmićivanje u tajnosti
Sredinom 1918. godine iz budžeta Srbije Crnogorskom odboru stavljeno je na raspolaganje 300.000 francuskih franaka za „pomoć sirotinji u Crnoj Gori“. Odbor je prihvatio i predlog predsjednika Odbora, koji je saopštio da je „o tome pitao srpsku Vladu“, da pri raspodjeli tih sredstava „treba više da gledamo sa političke tačke gledišta, tj. da je iskoristimo za naše političke ciljeve“, da „novac ne bi trebalo davati svoj sirotinji, jer se to ne bi ni osjetilo, već ga dati istaknutijem ljudima u plemenu, koji su ranije stradali od režima kralja Nikole, a koji bi mogli vezati plemena“, s tim da se to drži u najvećoj tajnosti.
Ustanovljenje Podgoričke skupštine 1918, pravni i politički osnov i način ustanovljenja
Podgorička skupština 1918, čiji je izvorni i autentični naziv Velika narodna skupština, sa dodatkom u toku njenog rada „u Crnoj Gori“, vjerovatno radi razlikovanja od istoimene institucije u Srbiji, ustanovljena je aktom nazvanim Pravila za biranje narodnih poslanika za Veliku narodnu skupštinu, donesenim u Beranama sedmog (7) novembra (25. oktobra po onda važećem kalendaru) 1918. godine. Istim aktom je i utvrđena njena nadležnost da odluči o budućnosti države Crne Gore.
Taj akt donijela su četiri lica: Svetozar Tomić, Petar Kosović, Janko Spasojević i Milosav Raičević, koji su sebe institucionalizovali sa nazivom Privremeni centralni izvrši odbor za ujedinjenje Srbije i Crne Gore.
Tomić i Kosović tada su bili državljani i visoki funkcioneri u Vladi Srbije.
Tomić je bio načelnik Crnogorskog odseka u Ministarstvu inostranih dela Srbije. Od Vlade određen je za „glavu Odbora“, kako ga titulišu u raznim tekstovima. U toku 1917. godine je kao izaslanik Vlade Srbije boravio u Italiji, Francuskoj i Švajcarskoj sa zadatkom da propagira kod građana iz Crne Gore, naročito kod mladih, i kod zvaničnika tih država, za „sjedinjenje Crne Gore sa Srbijom“, a u „duhu opštih srpskih interesa“ i programa Vlade.
Kosović je bio načelnih jednog odseka u Ministarstvu prosvete Srbije.
Spasojević i Raičević su bili državljani Crne Gore. Svojim dotadašnjim radom obojica su dokazali da su odani i nepokolebljivi sljedbenici i izvršioci politike Vlade Srbije da se Crna Gora prisajedini državi Srbiji.
U svemu naš čovjek
Spasojević je to dokazao svojim istaknutim angažovanjem na ostvarivanju zadataka Crnogorskog odbora u Parizu, čiji je bio član. Time je stekao povjerenje Kraljevske vlade Srbije i njenog predsjednika lično, na čije traženje je Spasojeviću Vlada Francuske dala odobrenje da izađe iz Francuske i preko Soluna u Skoplja doputuje u Crnu Goru. Da mu to odobri u vrijeme kada je ta ista Vlada odbila da uvaži zahtjeve crnogorske Vlade da se kralju Nikoli i zvaničnicima crnogorske Vlade dozvoli izlazak iz Francuske, iako su oni dozvolu tražili zvaničnim diplomatskim notama. O velikom povjerenju Kraljevske Vlade i njenog predsjednika lično govori činjenica da je njemu predato 200.000 dinara „za propagandni politički rad u Crnoj Gori“, koje je on i donio u Crnu Goru. Kao i činjenica da je početkom 1919. godine određen da radi u Parizu u delegaciji Srbije, a po završetku tog rada imenovan je za Velikog župana Oblasti Čačak.
Raičević je dokazao da je dosljedni privrženik politike Srbije time što je, kao načelnik Beranskog okruga 5. novembra (23. oktobra) sazvao zbor u Beranama na kojemu je, na njegov predlog, usvojen stav „da se Beranski okrug odmah prisajedini Srbiji“, o čemu je istog dana obavijestio Vrhovnu komandu srpske vojske i od nje tražio da „Srbija odmah prihvati to prisajedinjenje“. Sljedećeg dana je objavio Proglas, u kojem su pozvani „braća Crnogorci“ da to i „oni učine“. U telegramu upućenom Vladi Srbije neposredno u oči sastanka u Beranama, Svetozar Tomić konstatuje da je Milosav Raičević „u svemu naš čovek“. Povjerenje u njega i da je to povjerenje opravdao radom u narednom periodu, potvrđuje i njegovo imenovanje za ministra u prvoj Vladi Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca.
Iako državljani Crne Gore, dakle, i njih dvojica bili su opredijeljeni i odlučni da se bore za ostvarenje politike Vlade Srbije da se Crna Gora prisajedini državi Srbiji.
Imenovana četvorka, titulišući sebe kao „Privremeni centralni izvršni odbor za ujedinjenje Srbije i Crne Gore“, obznanila je istog dana da preuzima i vrši „vrhovnu civilnu vlast na teritoriji Crne Gore“. U suštini, postala je uzurpator vlasti u Crnoj Gori. Prvo zato što su oni to učinili kao izaslanici Vlade Srbije, sa ovlašćenjem i imperativnim nalogom da sprovedu, uz podršku vojske Srbije koja će zaposjesti teritoriju Crne Gore, prisajedinjenje Crne Gore državi Srbiji. I drugo, zato što nijedno od ta četiri lica nije izabrano od naroda Crne Gore, od građana nijednog sela ili gradskog kvarta, nijednog udruženja građana, nijedne kulturne ili obrazovne institucije, ili bilo kojeg državnog ili političkog organa ili organizacije u Crnoj Gori.
Priključak širenju Srbije
Jedan od najvećih poznavalaca djelovanja Nikole Pašića, Đorđe Radenković, koji je rezultate svog studijskog proučavanja tog djelovanja iskazao u obimnoj knjizi Pašić i Srbija (Beograd, 1997, strana 386), kazuje: „Bez mnogo sentimentalnosti Pašić je gledao da jedan osjećajni talas iskoristi za svoje planove i da Crnu Goru doda kao priključak širenju Srbije“.
http://www.pobjeda.co.me/citanje.php?datum=2011-02-26&id=202238
Mijat Šuković: Podgorička skupština 1918. 