Vrbovani došli da glasaju

Svojim prisustvom na svim djelovima teritorije Crne Gore, vojska je bila činilac stvaranja atmosfere pogodne da unionisti ostvaruju ciljeve za prisajedinjenje, a nepovoljnu za djelovanje njihovih političkih protivnika. Ona je pratila tokove i djelovala saglasno potrebama i zahtjevima unionista To svojim izvještajima o pripremama Podgoričke skupštine potvrđuje i komandant srpske vojske u Crnoj Gori Dragutin Milutinović

Na Cetinju i u Nikšiću kralj Nikola je manje politički i ljudski raskrinkavan. U svim ostalim mjestima raskrinkavan je kao izdajnik.

Istoričar Dragoljub R. Živojinović, u svojoj knjizi Italija i Crna Gora 1914 – 1925, str. 287, konstatuje da je „deljen i novac uglednim ličnostima i da su tako obezbeđivali njihovu podršku“ za „ujedinjenje“. Izneseni podaci o novcu koji je donio Spasojević i da je ponovo tražio da mu se hitno pošalje milion dinara, daju i materijalni osnov ovom njegovom nalazu.

Nema podataka o tokovima zborova i opštih sjednica povjerenika, jer o tome nijesu pisani zapisnici niti izvještaji. Posredstvom Protesta 250 građana Cetinja, upućenog 21. novembra Podgoričkoj skupštini, i nekoliko podataka iz drugih izvora, međutim, može se konstatovati da je na zborovima bilo nedemokratskih postupaka.

Njihovim Protestom, koji je Podgorička skupština tretirala kao žalbu na sprovedene izbore, naime, traženo je da se ne verifikuju mandati „izabranim“ za Cetinjski okrug, sa obrazloženjem da je na zboru za izbor povjerenika na Cetinju grupa građana tvrdila da na zboru ima više lica koja nijesu građani Cetinja, „pridošlica iz okolnih mjesta“ koji su na Cetinje „vrbovani došli da glasaju“; da je tražila od lica koja rukovode zborom da se ta lica udalje iz sale gdje se zbor održava, da se omogući „pojedinačno glasanje“, to „sveto pravo, jedan od ideala cijelog prosvijećenog svijeta“, ali su im zahtjevi odbijeni. U Zapisniku Verifikacione komisije sa te sjednice nema konstatacije da je neko osporio tačnost navoda da je na zboru bilo „vrbovanih pridošlica da glasaju“, Nema ni podataka koliko je građana glasalo, koliko su izabrani dobili glasova, već samo konstatacija da je „većina na zboru glasala za kandidate koji su izabrani za povjerenike“. Ali, Verifikaciona komisija, kako piše u Zapisniku sa te sjednice, odbila je njihovu žalbu na osnovu izjave poslanika koji je rukovodio tim zborom, a koja glasi: „Grupa je bila u manjini i da manjina ne može da bude jača od većine“.

U Protestu piše da je ta grupa građana na zboru iskazala ova stanovišta: „Mi smo za Jugoslaviju“, s tim da „oblik te naše velike zajednice Jugoslavije odredi jugoslovenska konstituanta, sastavljena iz voljom naroda izabranih predstavnika sviju jugoslovenskih područja. Mi smo za to da u Jugoslaviju uđu Crna Gora i Srbija bratski, ruku pod ruku ravnopravno“. Ovaj njihov stav, tada je označen odrednicom „uslovno ujedinjenje“, a na zboru i kasnije u agitaciji i u listu Novo doba „izvikivan je“ kao konzervativan i štetan, a njegovi pristalice su omalovažavani.

Ne damo ime crnogorsko

U svojoj knjizi Ujedinjenje Srbije i Crne Gore (Dubrovnik 1940, fototipsko izdanje Beograd 1997, str. 273), Jovan Ćetković, izaslanik Privremenog centralnog izvršnog odbora za ujedinjenje u Lješanskoj nahiji, konstatuje i ove činjenice: „Ponegdje Crnogorci listom pristaju na ideju ujedinjenja ma kakve žrtve imali, ponegdje ćute, a ponegdje se izričito izjašnjavaju protiv. Najveći je dio ćutao, neodlučno čekao i ne kavaljerski namigivao desno i lijevo – čekao je da vidi gdje će prevagnuti terazije, pa tamo da se pridružuje docnije“. Konstatuje da protivnici „bezuslovnog ujedinjenja“ nijesu bili organizovani. Naprotiv, pristalice „bezuslovnog ujedinjenja“ već prvog dana utvrdili su lozinku „ujedinjenje ili smrt“. Takođe svjedoči: čim sam „ušao u prvo selo moje kapetanije, počeo sam agitovati sa već spremljenim planom“. Seljaci ležerni, nepovjerljivi i „grdno zatrovani onim tvrdoglavim crnogorstvom“, govorili su: „Dobro je ujedinjenje… ali mi naše crnogorsko ime ne damo“. Govorili su da pristaju na zajedničku državu „od Triglava do Bitolja“… „samo da se ne izgubi naše ime“, crnogorsko ime (str. 284–285).

Svetozar Tomić, označavan da je glava Privremenog centralnog izvršnog odbora za ujedinjenje, vjerovatno je to i bio, u svom radu Desetogodišnjica ujedinjenja Crne Gore i Srbije (Beograd 1929), konstatuje: zboru u Andrijevici 5. novembra uglavnom su prisustvovali seljaci i školovani omladinci. „Glavari i većina činovnika behu odsutni. Neki se izvinuli starošću, neki slabošću, a neki datom vojničkom zakletvom“. Zatim ističe: „Kada je jedan od govornika samo u aluzijama negativno govorio o kralju Nikoli“, na zboru su se ljudi „malo uskomešali“, a jedan u seljačkom odijelu, uz glasno negodovanje napustio je skup (str. 24).

U Nikšiću su protivnici „bezuslovnog ujedinjenja“ 5. novembra oteli od stražara oružje, zatim ušli u zgradu jedne vojne institucije. Energičnom akcijom pristalica „bezuslovnog ujedinjenja“, savladan je taj „bunt“, kako su to činjenje oni okvalifikovali.

Nalazim da je ovo dovoljno da se shvati da sve nije bilo jednoglasno i idilično, već da je i u uslovima obezglavljenosti naroda Crne Gore i velike stege od pristalica „bezuslovnog ujedinjenja“ i njihove potpore od srpske vojske, bilo i protivljenja.

c) U više mjesta izbori nijesu ni sprovedeni

U Zapisniku sa II prethodne sjednice Podgoričke skupštine, na kojoj je utvrđivano ko sve ima poslanički mandat, konstatovano je:

Ugušiti svaku agitaciju

a)izbori nijesu sprovedeni u kapetanijama – Ulcinjskoj, Krajinskoj, Bojanskoj (Vladimir);

b)pozivom na određenja izbornih jedinica od Privremenog centralnog izvršnog odbora (o čemu nema dokumenta), drugačija od određenja Pravilima za izbore, izabranim u Bjelopoljskom okrugu – čija je teritorija od Kovrena do Peštera, od Tare do granice sa teritorijom Brodareva – izabranim od naroda u Bjelopoljskom okrugu, nijesu priznati mandati, a konstatovano je da će građane sa desne strane Lima predstavljati poslanici izabrani u Beranskom okrugu, a građane sa lijeve strane Lima, poslanici izabrani u Pljevaljskom okrugu – mada građani Bjelopoljskog okruga nijesu ni na koji način učestvovali u njihovom biranju;

c)povjerenici izabrani od građana Plavsko-Gusinjskom srezu nijesu učestvovali na opštoj sjednici povjerenika u Andrijevici, sjedištu njihovog Okruga, pri čemu se ne kaže razlog za to, a odlučeno je će građane Plavsko-Gusinjskog sreza predstavljati poslanici izabrani u Andrijevici.

d) Uticaj srpske vojske na tok izbora i rezultate

Srpska vojska na dva načina je učestvovala u izbornim aktivnostima.

Prvo. Vojska koja je zaposjela teritoriju Crne Gore imala je naredbu načelnika Vrhovne komande vojske Srbije od 11. novembra 1918. godine da „nastavi najenergičnije i svim sredstvima da se na teritoriji koju je naša vojska okupirala uguši svaka agitacija pa ma od koga dolazila. Za ovo vam stoje na raspolaganju sva sredstva, kojima možete raspolagati bez ikakvog prezanja“ (Izvor: Arhiv Srbije). Naredba koja je i sadržinski i ciljno saglasna sa prethodno konstatovanim naređenima za „prodor na teritoriju Crne Gore“, što znači da joj je naređeno da obezbjeđuje „sjedinjenje Crne Gore sa Srbijom“.

Naredbe i uputstva

Svojim prisustvom na svim djelovima teritorije Crne Gore, vojska je bila činilac stvaranja atmosfere pogodne da unionisti ostvaruju ciljeve za prisajedinjenje, a nepovoljnu za djelovanje njihovih političkih protivnika. Ona je pratila tokove i djelovala saglasno potrebama i zahtjevima unionista To svojim izvještajima o pripremama Podgoričke skupštine potvrđuje i komandant srpske vojske u Crnoj Gori Dragutin Milutinović. U jednom naglašava: „Uspjeh je zagarantovan“ . U drugom stoji: „Sutra, 11. ovog meseca sastaje se, ovde u Podgorici, Narodna skupština koja ima da proklamuje ujedinjenje Crne Gore sa Srbijom. Ova se stvar može smatrati kao potpuno sigurna. Potrebno je, međutim, da odluka Crnogorske narodne skupštine o ujedinjenju bude sa strane naše vlade odmah prihvaćena i sankcionisana i da vlasti u Crnoj Gori budu odmah organizovane po odredbama naših zakona. Od brzine (podvučeno u originalu – M.Š.) s kojom se ova odluka usvoji i u delo provede, zavisi dalji tok događaja“. Sadržina njegovih izvještaja, očigledno, kazuje postojanje direktne zainteresovanosti i involviranosti srpske vojske koja je zaposjela, odnosno okupirala po kvalifikaciji koju je iskazao vojvoda Mišić – koju je odrednicu u označenoj naredbi upotrebio načelnik Vrhovne komande srpske vojske – teritoriju Crne Gore u izborne procese članova Podgoričke skupštine.

Drugo. Vrhovna komanda srpske vojske uputila je više naredbi, uputstava, raspisa komandantima jedinica srpske vojske u Sarajevu, Zagrebu i Beogradu da preduzimaju mjere i vrše konkretna činjenja sa ciljem zadržavanja interniraca iz Crne Gore koji se vraćaju iz austro-ugarskih logora da ne bi stigli u Crnu Goru „dok se pitanja ujedinjenja ne reše“. Iz više podataka u dokumentaciji koja se nalazi u Fondu dokumenata Vrhovne vojne komande srpske vojske, kazano se ilustruje (jer u tekstu ove prirode nema prostora za sveukupne podatke) samo sa ovim podacima: naredbama od 8. i 9. novembra vojvoda Mišić je naredio komandantu II Armije vojvodi Stepi Stepanoviću da generalu Radomiru Vešoviću „omete ulazak u Crnu Goru“, a delegatu Vrhovne komande u Zagrebu, potpukovniku Simiću, da tako postupi prema vojvodi Đuru Petroviću i brigadiru (generalu) Milutinu Vučiniću i da se „crnogorske čete ni u kom slučaju ne šalju u Crnu Goru“.

Na osnovu naredbi Vrhovne komande srpske vojske u Bosanskom brodu zadržani su: generali Radomir Vešović, Jovan Bećir i Jakov Jovanović, majori St. Radović, Radovan Radović, Živko Nikčević i Vlado Vrbica, barjaktari Marko Popović i Marko Martinović…

Nema podataka o tome koliko je ukupno zadržano da ne dođe u Crnu Goru „dok se pitanje ujedinjena ne reši“od oko 9.950 interniraca iz zatvorenih logora i oko 15.000 crnogorskih građana koji su kao internirci bili u radnim jedinicama, sa otvorenim logorima pod nadzorom.

Francuska pomoć

Dolazak u Crnu Goru „dok se pitanje ujedinjenja ne reši“ spriječen je i dvojici čelnika crnogorskog omladinskog pokreta za ujedinjenje Crne Gore i Srbije kontinuirano od 1903. godine – Marku Dakoviću i Jovanu Đonoviću. Njima je spriječen dolazak u Crnu Goru zato što su bili opredijeljeni za republikanski oblik vladavine nove ujedinjenje države, sa pristankom da o obliku vladavine odluči ustavotvorna skupština novostvorene države.

Nečinjenje, ćutanje većine tadašnjih velikih sila pogodovalo je da Srbija sve to čini, da ostvari prisajedinjenje sebi Crne Gore. Sistematskim kontinuiranim činjenjima Francuska je i direktno pomagala ostvarivanju ciljeva Srbije da prisajedini sebi Crnu Goru. Činjenjima čiji stvarni efekti imaju svojstva saučesništva Nekoliko ilustracija: Vlada Francuske dozvolila je da izađu iz Francuske i otputuju u Crnu Goru privrženici sjedinjenja Crne Gore sa Srbijom. Među ostalim to je dozvolila Janku Spasojeviću, koji je bio nominovan kao jedan od četvorice donosilaca Odluke o ustanovljenju Podgoričke skupštine, Đuru Vukotiću, Bošku Bojoviću, Radovanu Šauliću i drugima, što je bio razlog za protesne note Ministarstva spoljnih poslova Kraljevine Crne Gore broj 2223, 2224, 2241, 2255, i tako dalje.

Nasuprot tome, i na uporno traženje kralja Nikole i Crnogorske vlade putem zvaničnih nota (od 2. i 24. novembra) da se kralju Nikoli i zvaničnicima Crnogorske vlade dozvoli „izlazak iz Francuske“, radi povratka u domovinu, u Crnu Goru, Vlada Francuske je odgovarala rečenicom „da kralj Nikola i crnogorska vlada odlože povratak u zemlju“.

Time je Vlada Francuske udovoljila zahtjevu Kraljevske vlade Srbije iskazanom u nekoliko nota Vladi Francuske, u kojima je zahtijevala i insistirala da ona onemogući povratak u Crnu Goru kralju Nikoli, njegovim sinovima i njegovim pristalicama, što Kraljevska vlada Srbije učinila na zahtjev Privremenog centralnog izvršnog odbora za ujedinjenje, da se „spriječi ulazak kralju Nikoli i njegovim sinovima do 20. novembra u Crnu Goru“, jer to znači „svršeno ujedinjenje“.

Grof de Salis: Neke opštine nijesu znale za izbore

Grof de Salis, koga je Velika Britanija uputila kao svog zvaničnog izaslanika sa zadatkom da „ispita koliko je god moguće, okolnosti pod kojima su se održali crnogorski izbori u novembru 1918, godine“ , koji je u Crnu Goru došao početkom maja 1919. godine, a izvršavao zadatak do avgusta iste godine, u svom izvještaju poslatom sa Cetinja Vladi Velike Britanije 21. avgusta 1919. godine, konstatuje: da je ispitivanjem i provjeravanjem utvrdio da je čitav izborni postupak sproveden u izuzetno kratkim rokovima od raspisivanja izbora do glasanja i „zahvaljujući nedostatku telefona i drugih oblika komunikacije, neke opštine nijesu ni znale da se održavaju izbori dok sve nije bilo gotovo“.

http://www.pobjeda.co.me/citanje.php?datum=2011-03-01&id=202485