U pismu popa Steva Drecuna, upućenom mitropolitu Mitrofanu Banu, precizira se: „… Većina naroda izgleda da je nezadovoljna odlukama Podgoričke skupštine zato što je Crna Gora pripojena Srbiji, a nije kao zasebna jedinica ušla u jugoslovensku državu“
16. Direktno uzrokovane negativne posljedice u Crnoj Gori načina donošenja i sadržine Odluke Podgoričke skupštine
Način donošenja, pravno-regulativna određenja Odluke Podgoričke skupštine i ekspresni početak njenog sprovođenja sa smjerom da narod Crne Gore bespogovorno pokori njenim određenjima, rezultirali su velikim i brojnim negativnim posljedicama za Crnu Goru i njen narod. U svim oblastima života.
Bez ambicije na iscrpnost, identifikujem najznačajnije negativne posljedice.
a) Povreda dostojanstva naroda, njegovog „slobodnog doma“ i
Ustanak za njihovu velikog dijela crnogorskog naroda u krvi ugušen
Početak sprovođenja sadržine Odluke u crnogorskom narodu proizveo je osjećaj povrede njegovog dostojanstva, „slobodnog doma“, njegoševske „junačke slobode“ i probudio shvatanje obaveze nemirenja sa podređivanjem drugom. To je bio tadašnji pogled na svijet Crnogoraca. Pogled građen, vajan i odgajen u vjekovnoj borbi za slobodu. Pogled čiju je sadržinu ispunjavalo shvatanje da je i pravo i dužnost junaka da se čast, dostojanstvo, pravo naroda na slobodu, opstanak države, mora braniti, sa oružjem ako se drugačije ne mogu odbraniti. Da se oružje može upotrijebiti protiv svakoga, pa i protiv vlasti koja djeluje.
Time je uzrokovan pokret otpora velikog dijela crnogorskog naroda, koji je dobio oblik oružanog Ustanka započetog na Božić 1919. godine, koji je u krvi ugušen, donio brojne žrtve, duboke raskole i sukobe u crnogorskom narodu, sa nizom negativnih implikacija, čiji izdanci traju i sada. Ustanka koji se neadekvatno označava „pobuna“. Neadekvatno zato što je „pobuna“ imenska oznaka za suprotstavljanje pravno nepravednom, sa zahtjevom da se poštuje, da se ne krši, postojeći pravni poredak. Otpor crnogorskog naroda bio je ciljno usmjeren protiv pravnog poretka ustanovljenog Odlukom Podgoričke skupštine. Poretka koji je ekspresno, uz asistenciju vojske koja nije bila crnogorska, zaveden u Crnoj Gori. A otpor poretku, koji ima oružani oblik, ustanak je. Ni po sadržini i ciljevima to nije bila „pobuna“ već smišljen i jasno formulisan državotvorni projekat. Neuspio, ali je to bio.
Protiv volje naroda
To je prva i krucijalna posljedica nelegalnosti, nelegitimnosti i sadržine pravno-regulativnih određenja Odluke Podgoričke skupštine.
Činjenice negiraju tvrdnje da je Ustanak („pobuna“) podignut radi interesa kralja Nikole ili radi postizanja da Crna Gora tada ostane potpuno samostalna i izvan države jugoslovenskih naroda. Podignut je protiv izvršenja određenja o aneksiji, prisajedinjenju Crne Gore državi Srbiji. Nekoliko činjenica koje negiraju tu tvrdnju:
Ustanički odbor je na samom početka Ustanka, u Bajicama, donio dokument, koji se smatra programom tog Ustanka, što i jeste, i uputio ga Izvršnom narodnom odboru za sprovođenje Odluke Podgoričke skupštine. U njemu se osporava legitimitet Podgoričke skupštine zato što je ustanovljena i sazvana „protiv ustavnih odredaba naše zemlje, a najviše protiv volje apsolutne većine crnogorskog naroda, što je dalo povoda da se protiv skupštinske Odluke… digne opšti pokret i ustanak u Crnoj Gori“. A u prvoj tački precizira se: „Mi smo svi složni da Crna Gora uđe punopravna sa drugim pokrajinama u jednu veliku jugoslovensku državu, bez ikakvih unutrašnjih političkih granica – oblik vladavine ostavljamo da punopravno riješi redovno izabrana skupština svih Jugoslovena (konstituanta) čemu ćemo se srdačno pokoriti“. U Preambuli tog dokumenta se i konstatuje da je nastajanje i djelovanje pokreta i Ustanka protiv Odluke Podgoričke skupštine, da je u funkciji postizanja ujedinjenja, a protiv sjedinjenja. Da se uspostavi stanje „koje dostojno odgovara crnogorskom imenu u budućoj državi Jugoslaviji“.
Iskrenost težaka
Nekoliko stotina aktivnih učesnika Ustanka, „stavljenih pod sud“ odlukama tadašnjeg Okružnog suda u Cetinju i Nikšiću, svojim iskazima, često pisanih rukom i sa tekstom koji otkriva jedva pismenost, potvrđuje da su se borili za ujedinjenje kakvom je težio narod Crne Gore, a protiv sjedinjenja pod firmom ujedinjenja. U spisima tih sudova, naime, postoje njihove izjave o motivima i ciljevima njihovog učešća u tom Ustanku. U svim odbranama pred sudom, zna se, ima prećutkivanja, prilagođavanja, prekrajanja, da bi se sebi izdejstvovala povoljnija pozicija. U ovim, međutim, postoji iskrenost ondašnjih težaka iz moralno čvrstih sredina iz okoline Cetinja i Nikšića. Iskrenost čija je sadržina bila dokaz za potvrdu optuženja. Jedan od takvih iskaza je i iskaz Đorđija Draškovića, pisan rukom, kratak (ta kratkoća, sama po sebi ukazuje da nema mnogo priče kada se govori istina, a da težaci nijesu usmjereni da dugom pričom prikrivaju istinu), koji u cjelini glasi: „Potpisati podnosim tužbu tom Slavnom sudu protivu optužbe isljednog odbora tog suda. Isljedni odbor me optužio da sam se ja borio za samostalnost Crne Gore i da sam bio protivu ujedinjenja. Navodi (malo „n“ – napomena M. Š.) isljednog odbora su potpuno neistiniti jer nijesam se borio za samostalnost C. G. niti sam toliko lud da sam se borio protivu ujedinjenja da okaljam ono našto su moji preci prije pet stotina godina radili već sam se borio da C. G. uđe u Jugoslaviju ravnopravno kao i druga pokrajina. Za (malo „z“ – napomena M. Š.) cijelo vrijeme koje sam bio u šumi kao i ranije pozivam se na cijelo pleme Bjeličko neka ono osvjedoči Kakvo (veliko „K“ – napomena M. Š.) je moje vladanje bilo. Ostajem unadi (spojeno – napomena M. Š.) da će taj Slavni Sud donijeti pravilno rješenje ne obazirući se na volju pojedinaca. Pokoran sudu Đorđije Drašković“. Žalba je datirana – „21 – 6 – 1920. god.“
Paradoksalna je i žalosna posljedica Odluke Podgoričke skupštine i kršenje zakona od strane sudova – u ime zakonitosti! Nije zabilježeno slično u literaturi. Pripadnici Ustanka, naime, optuženi su i osuđeni, neki i po 20 godina, za „krivično djelo iz čl. 87a i 87b Krivičnog zakonika za Knjaževinu Crnu Goru“, iz 1906. godine. Krivično djelo koje se po tim odredbama izvršava radnjama učinjenim sa ciljem: „a) da se zakoniti red nasljedstva Prestola ili Ustav zemaljski nasilno promijene, ili Vladalac spriječi da vrši ustavna prava“; i „b) da se oblast državna ili neki dio njen spoji sa stranom državom ili da se neki dio oblasti države otrgne od cjeline“. Dakle, zaštitni objekti tih krivičnih djela su: Ustav, teritorijalni integritet Crne Gore i ustavna prava vladaoca. A Ustanak, čiji su oni bili učesnici, upravo je podignut radi zaštite važećeg Ustava i da se teritorija Crne Gore ne spoji Srbiji.
Paradoks koji kazuje da sloboda i prava građana Crne Gore nijesu bili zaštićeni čak ni od sudova, koji su štitili politiku aneksije, a ne ljudska prava i dosljednu primjenu zakona.
Razočarane sve nade
Više desetina težaka (seljaka) iz okoline Cetinja i Nikšića u svojim pisanim izjavama, dakle, iskazuje svijest da Odluka Podgoričke skupštine nije ujedinjenje kakvom je crnogorski narod težio i da njihovo protivljenje izvršenju Odluke Podgoričke skupštine nije motivisano protivljenjem ujedinjenju kakvo je crnogorski narod težio, nego zloupotrebi toga sa onim što određuje Odluka Podgoričke skupštine.
Motiv i cilj Ustanka na isti način utvrđuju i savremenici koji nijesu učestvovali u Ustanku, njegovi protivnici ili neutralni prema njemu. U pismu popa Steva Drecuna, na primjer, upućenom mitropolitu Mitrofanu Banu, precizira se: „… Većina naroda izgleda da je nezadovoljna odlukama Podgoričke skupštine zato što je Crna Gora pripojena Srbiji, a nije kao zasebna jedinica ušla u jugoslovensku državu“.
Pošto je Ustanak („pobuna“) u „krvi ugušen“, komandant srpskih trupa u svom izvještaju pisanom u januaru 1919. konstatuje: „1. Nezadovoljstvo sa Srbijom – opšte, jer su razočarane sve nade: i političke i ekonomske“.
Pokret i Ustanak („pobuna“) protiv izvršenja Odluke Podgoričke skupštine ukorijenjeni su u narodu Crne Gore, u njegovo socijalno tkivo. To kazuje teritorijalna rasprostranjenost i brojnost ustanika. Ustanak je, naime, obuhvatio stanovništvo na teritoriji Crne Gore od Lovćena i Rumije do Nikšića, Rovaca i Morače. Po broju pripadnika i podržavalaca bio je „masovniji od snaga unionista, branilaca Odluke Podgoričke skupštine“. Ali su ga branioci Odluke slomili zato što su snage ustanika bile slabije naoružane i što je bila „neozbiljnija njihova organizacija“. Utvrđuje to Jovan Ćetković, u svojoj već citiranoj knjizi (str. 331-335), tadašnji istaknuti unionista. Kao komandant jedinice na Orlovom kršu koja je oružano slamala Ustanak i pokret, ne bi imao razloga da uveličava broj onih koji su digli Ustanak.
b) Zločini vlasti u Crnoj Gori
Više dokumenata svjedoči o zločinima vlasti u Crnoj Gori. Zločinima za koja izvršioci nijesu odgovarali.
Jovan Đonović u svom govoru, u svojstvu poslanika, u Skupštini Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca, prilikom razmatranja budžeta Ministarstva unutrašnjih poslova za 1921. godinu, svjedoči o masovnom zločinu vlasti u prvoj godini nakon donošenja Odluke Podgoričke skupštine. Nema nijednog razloga da se sumnja u objektivnost njegovog kazivanja. On je veoma obrazovani intelektualac, poznavalac sistema i života u nekoliko evropskih država i u SAD, u kojoj je živio više godina i izdavao dva lista (u Čikagu i u Bjut-Montani). Zajedno sa Markom Dakovićem i Todorom Božovićem rukovodio je studentskim omladinskim pokretom protiv donošenja Ustava za Knjaževinu Crnu Goru 1905. i za prisajedinjenje Crne Gore državi Srbiji. Kao visoki intelektualac znao je šta govori i značenje toga što govori. Znao je i za istorijsku odgovornost govora poslanika u Skupštini.
Regruti na betonu
U svojstvu poslanika, najavljujući da će govoriti o „greškama vlasti“, u tom govoru on je rekao: „Veselio bih se kada to ne bih morao činiti. Ali, bolje govoriti otvoreno: 1919. godine pozvale su vojne vlasti regrute iz Crne Gore. Međutim, za te regrute ništa nije bilo spremljeno sem golih zidina u nekim starim kasarnama. Bačeni su na beton bez pokrivača i prostirke. I tako su dočekali zimu. Četiri stotine njih se poboljelo, a tri stotine umrlo bez ikakve ozbiljne ljekarske pomoći. Pa ovo nije greška; ovo je zločin“. Zatim „Čitavi krajevi bili (su) stavljeni van zakona, pomoću nekih naročitih mera. Prema onima koji su bili oglašeni odmetničkim jatacima, bile su dozvoljene sve, i najteže mere. Trebalo je goniti odmetnike… ali nije trebalo pritiskivati i goniti nevine ljude koji nisu odmetnici, niti primaju, niti pomažu odmetnike. Nije se smela baciti ljaga na ispravne građane i nazivati ih izdajnicima“. „Ja bih mogao da iznesem vazdan primjera nepravilnog postupanja vlasti. Jer se tamo radilo kao da se nije Crna Gora izglasala sa oduševljenjem za jedinstvo sa Srbijom, već kao da je okupirana borbom i ratom. Pa su bezumni, naročito upravni, nazvali Crnogorce izdajnicima. Koga su oni izdali? Da neće biti obratno, da su oni izdati!“
U tekstu se navodi i nekoliko konkretnih primjera nezakonitog odnosa prema građanima i čitavim krajevima.
„Pravdanje toga i „državnim interesom“, skrivanje je da je to činjeno radi uništavanja političkog i kulturnog crnogorstva, i time zaštite unitarizma, državnog i nacionalnog“.
Crna Gora ne želi da bude bilo čija prćija
Tvrdnju da su i pokret i ustanak motivisani isključivo odbranom kralja Nikole, da su u njihovoj osnovi i u njihovom cilju isključivo „dinastički interesi“, negira i izvještaj obavještajne službe francuske mornarice od 23. decembra. U njemu se konstatuje: „Ova partija (osim porodice Popovića špijuna kralja Nikole) ne želi i neće povratak kralja Nikole u Crnu Goru, njihova jedina želja je da vide svoju zemlju da uđe u veliku Jugoslaviju sa istim pravima i prerogativima kao Kraljevina Srbija, a dinastičko pitanje treba da bude ostavljeno da ga riješi velika jugoslovenska konstituanta, koja je jedino kompetentna da izabere formu uprave… Ova partija najzad ne želi da Crna Gora bude bilo čija prćija“.
http://www.pobjeda.co.me/citanje.php?datum=2011-03-12&id=203504
Mijat Šuković: Podgorička skupština 1918. 