Na zborovima i opštim sjednicama povjerenika nijesu vođeni zapisnici u kojima bi bili podaci koliko je prisustvovalo birača, koliko je glasalo, koliko je glasova dobio koji kandidat. Lica koja su rukovodila zborom, odnosno opštom sjednicom povjerenika, zaključivala su i saopštavala ko je izabran za povjerenika, odnosno za poslanika
Odbor je, dakle, imao efikasnu komunikaciju sa Vladom i Vrhovnom komandom vojske Srbije i sa njima usklađivao i usaglašavao djelovanje. Naprotiv, za čitavo vrijeme postojanja i djelovanja nije komunicirao niti ispoljio inicijativu da komunicira ni sa kojim predstavnikom crnogorskih državnih organa ili drugih institucija.
Sve prethodno kazano mora se imati u vidu prilikom kreiranja ocjena o Podgoričkoj skupštini i Odluci koju je donijela 26. novembra.
Na ovom mjestu i sljedeće: Netačno je da je Podgorička skupština 1918. godine imala naziv Velika narodna skupština srpskog naroda, kako se tvrdi u iskazima na označenim proslavama i u tekstovima objavljenim povodom tih proslava. Izvorni i autentični njen naziv je Velika narodna skupština. Taj njen naziv je tri puta napisan u Pravilima kojima je ona ustanovljena. Skupština je pod tim imenom, sa dopunom riječi „u Crnoj Gori“, radila sve do kraja i sa tim nazivom proživjela vrijeme svog postojanja. Riječi „u Crnoj Gori“ u njenom imenu dodate su, vjerovatno, radi konstatovanja njene teritorijalne posebnosti u odnosu na istoimenu skupštinu u Srbiji. Ni u jednom zapisniku sa sjednica ove Skupštine nema nijednog podatka koji bi dokazivao, ili bar indicirao, da je ona preimenovala svoje izvorno ime. Naprotiv, originalni tekst Zapisnika o sjednici na kojoj je ona 26. novembra, po tada važećem kalendaru 13. novembra 1918. godine, donijela Odluku glasi: „Zapisnik sa II red. sjed. Vel. Nar. Sk. u Cr. Gori, održane 13. XI 1918. g.“.
Riječi „srpskog naroda“ u nazivu Velike narodne skupštine u Crnoj Gori utisnute su prvi put u tekstu propagandnog plakata, velikog formata većeg, štampanog u štampariji A. Rajvajn-a, u decembru 1918. godine, više dana nakon prestanka rada i postojanja Velike narodne skupštine u Crnoj Gori. Plakat kojim je objavljen tekst Odluke, a koji je lijepljen po zidovima zgrada u varošima, na stablima pored puteva i na drugim mjestima po Crnoj Gori. Plakat koji je pisan, kao i svi drugi propagandni plakati, od političkih propagandista i sa političko-akcionim i propagandnim ciljem. Utiskivanje riječi „srpskog naroda“ u tekstu plakata u ime označene Skupštine, očigledni je falsifikat. Falsifikovanje originala uvećano je i time što je među potpisnike Odluke upisano i ime među omladinom veoma popularnog Marka Dakovića, kojega su jedinice srpske vojske u Sarajevu spriječile (o razlozima u kasnijem dijelu teksta) da doputuje u Crnu Goru do donošenja Odluke od 26. novembra.
Postignut cilj falsifikatora
Za to činjenje nema i ne može biti drugog razloga i cilja osim dobro promišljenog političko-propagandnog i ideološkog cilja. Mora se priznati da su efekti tog falsifikata veliki, da je postignut cilj falsifikatora tog imena. Istoriografija i pravno-istorijska nauka su, skoro jedan vijek, naime, preuzeli to ime iz teksta plakata, a ne iz izvornih dokumenata, prikazivale ga kao izvorni i autentični i tumačile ga upravo saglasno cilju falsifikatora, čime je u duhovnost utisnuto shvatanje saglasno tom cilju, što je dobilo izraz i u organizovanju i sadržini označenih proslava.
Tako je označeni plakat postao plakat za istoriju. Ili, postiguto je da istorija bude na plakatu
U Podgorici dočekani kao nepoželjne putovođe
Jovan Ćetković, aktivni sudionik ondašnjih zbivanja u Crnoj Gori, privrženi i vrlo angažovani aktivista politike i naloga Privremenog centralnog odbora za ujedinjenje, njegov izaslanik za Lješansku nahiju, jedan od vojnih starješina vojne jedinice unionista na Orlovom kršu, koja je oružjem slamala Ustanak crnogorskog naroda u januaru 1919. godine, u svojoj knjizi Ujedinitelji Crne Gore i Srbije (Dubrovnik, 1940), piše: Tomić, Kosović i Spasojević, koji su se u Podgorici predstavili „kao izaslanici i misionari srpske vlade“, sazvali su „konferenciju u prostorijama Podgoričke carinarnice…Glava Centralnog odbora, Svetozar Tomić, održao je besjedu. Poslije njegovog govora niko ni riječi da prokameni, niko da reče barem tako je ili nije tako. Dok podockan Mato Pavićević, advokat iz Podgorice, obrati se Tomiću i ostaloj gospodi, pozdravivši ih jednom kratkom dobrodošlicom. Pošto ovlaš pređe na teren sastanka“, odjednom se zaustavi „na ulogu koju je sebi uzeo tzv. Centralni odbor“ i reče: „Kao gosti i kao braća uvijek nam dobrodošli i vi i drugi koji imaju sreću da se, poslije nečuvenih muka i stradanja, vrate u porobljenu otadžbinu. Ali, kao neki učitelji, kao neke putovođe, kao neki naročiti apostoli, nijeste morali znojiti vaše gojne konje kroz naše tijesne klance, niti trošiti vaše bijele pare u ove crne krševe. I bez vas, gospodo, mi smo znali i znamo, kojim putem valja poći, te je bio izlišan vaš dolazak u tu svrhu. Mi smo uvijek težili bratskoj zajednici, i sad ćemo, bez mnogo razmišljanja, gurnuti sve prepreke koje stoje na putu narodnog ujedinjenja. Žrtvovaćemo i obje krunisane glave i u slobodnoj republici čvrsto stegnuti bratske ruke“.
Razmak 10 dana
Ćetković zatim konstatuje da je poslije izlaganja Pavićevića nastalo ćutanje, koje je Tomić prekinuo predlogom da se završi skup, a da svi pođu na trg da se progovori „koja riječ narodu“, tada „obilazeći riječ ujedinjenje“.
Izbor članova Podgoričke skupštine („poslanika“)
a) Određenja u Pravilima za izbore
Pravilima o izborima kojima je ustanovljena Podgorička skupština propisano je da se članovi, nazvani poslanicima, Velike narodne skupštine biraju na posredan način. Da se na zborovima građana, koji se imaju održati 17. novembra (4. po tada važećem kalendaru), javnim glasanjem, biraju povjerenici (naziv karakteriše njihovo političko biće), koji će potom 19. novembra (6. po tada važećem kalendaru) na „opštoj sjednici povjerenika iz cijelog okruga, u svojim okružnim mjestima“ javnim glasanjem birati poslanike u Veliku narodnu skupštinu.
Između dana zakazivanja izbora i održavanja izbornih zborova, dakle, razmak je samo 10 dana. To vrijeme je bilo kraće u mjestima izvan Berana za onoliko dana koliko je moralo proteći do saznanja u pojedinim mjestima da će se održati izbori. Načelnik Cetinjskog okruga, na primjer, tek je 11. novembra, „naredbom broj 32“, „naredio“ izbore povjerenika i poslanika. Vremenski razmak između obavještenja o izborima i dana održavanja izbornih zborova na Cetinju samo je šest dana. Pri tome, tih šest dana bila je na Cetinju na snazi već citirana Naredba broj 1 (jedan) majora Nikolića kojom je uveden policijski čas.
Propisano je da će „punomoćja povjerenicima izdavati kapetani u kapetanijama, sreski načelnici i predsjednici varoških opština“, a „punomoćja narodnim poslanicima okružni odbori sastavljeni od tri člana koji čine: načelnik okruga, odnosno oblasni upravitelj, predsjednik okružnog suda i predsjednik opštine dotičnog okružnog mjesta“( tač. 7. Pravila).
Izdavanje punomoćja i povjerenicima i poslanicima dato je, dakle, u nadležnost licima koja nijesu rukovodila izbornim radnjama, koja su na odnosna mjesta postavljena u toku nekoliko dana prije izbora od četiri imenovana lica, deklarisana kao Privremeni izvršni odbor za ujedinjenje, kao jedini nosilac (u suštini uzurpator) vlasti na teritoriji Crne Gore u tom vremenu.
Nije propisano, svakako ne slučajno, koja dokumenata će se dostavljati ovim licima kao osnov za izdavanje punomoćja. S obzirom da naučno utvrđene činjenice kazuju: nijesu vođeni zapisnici ni sa zborova, ni sa „opštih sjednica povjerenika“, logično je zaključiti da su punomoćja izdavana na osnovu usmenih kazivanja onih koji su predstavljeni kao predstavnici tih skupova.
Birani bez spiskova
Nijedan drugi elemenat izbornog postupka nije propisan. Nije propisano: ko saziva zborove odnosno opštu sjednicu povjerinika, ko njima rukovodi, što je uslov za njihovo punovažno odlučivanje, kako se utvrđuju kandidati, kako se utvrđuju rezultati, ko se smatra izabranim, niti drugi relevantni elementi izbornog postupka.
Određenja o posrednom načinu biranja poslanika, rokovima za sprovođenje izbora i sva druga određenja i praznine u izbornim pravilima, drastično su suprotni koncepciji i sadržini tada važećeg crnogorskog Zakona o izboru poslanika. Preciznije, označenim Pravilima pogažen je crnogorski Zakon o izboru poslanika.
b) O toku „izbora“ u praksi
U izbornom periodu u Crnoj Gori nije bilo nijedne političke partije, ni bilo kakvog drugog organizovanog političkog oblika građana. Nije bilo nijedne informativne institucije, ni aktivne obrazovne ili kulturne institucije. Crna Gora bila je potpuno osiromašena, intelektualno i organizaciono.
Zborove za izbor povjerenika i opšte sjednice povjerenika za izbor poslanika sazivali su i njima rukovodili isključivo imenovani članovi Privremenog centralnog izvršnog odbora i njihovi izaslanici, upućeni u Bijelo Polje, Kolašin, Nikšić, Šarance, Jezera, Uskoke, Drobnjak, Danilovgrad, Čevo, Crmnicu, Riječku nahiju, Lješansku nahiju… Sve je bilo u njihovoj kompetenciji: odabiranje mjesta gdje će se održati zborovi, određenje većeg ili manjeg prostora gdje će se održati, kako će se utvrđivati i kandidati, kako će se glasati, utvrđivati rezultati glasanja i sve drugo.
Povjerenici na zborovima i poslanici na opštim sjenicama povjerenika „birani su“ bez biračkih spiskova, bez biračkih odbora, bez podataka koliko ima birača na prostoru za koji se održava zbor, odnosno opšta sjednica povjerenika, bez utvrđivanja koliko je od njih prisutno, bez provjeravanja ko od prisutnih ima biračko pravo, bez pravila za predlaganje i utvrđivanje kandidata i uslova kada nečiji predlog postaje punovažan i bez svega drugog relevantnog.
Na zborovima i opštim sjednicama povjerenika nijesu vođeni zapisnici u kojima bi bili podaci koliko je prisustvovalo birača, koliko je glasalo, koliko je glasova dobio koji kandidat. Lica koja su rukovodila zborom, odnosno opštom sjednicom povjerenika, zaključivala su i saopštavala ko je izabran za povjerenika, odnosno za poslanika.
Prevarna agitacija
Članovi Privremenog centralnog izvršnog odbora za ujedinjenje i njihovi izaslanici, unionisti, organizovano, intenzivno i usklađeno sprovodili su izbornu agitaciju na terenu. Njihova agitacija dominirala je. Osnovali su i svoj list Novo doba, u kojem su objavljivani tekstovi o održanim zborovima, odabrani izvodi iz govora ili cijeli govori članova Privremenog odbora i drugih istaknutih izaslanika. Sadržina u njemu objavljenih tekstova i sadržina knjige Jovana Ćetkovića Ujedinitelji Crne Gore i Srbije (Dubrovnik, 19140) kazuju da je osnovna parola njihova u agitaciji glasila: „Bezuslovno ujedinjenje“. Sa velikom frekvencijom upotrebljavana je riječ „ujedinjenje“ Crne Gore i Srbije i naglašavano da se time ostvaruje jugoslovenska ideja, „vjekovna težnja naroda Crne Gore i svih jugoslovenskih naroda“. Nema nijednog podatka da je neko upotrijebio formulaciju „prisajedinjenje“ ili „sjedinjenje“. Nema ni indikativnog, pogotovu ne izričitog kazivanja, da će nestati Crna Gora, ne samo kao država nego i kao narodnosno-politička zajednica ljudi i naroda Crne Gore, da će nestati crnogorski subjektivitet u političkom, kulturnom i svakom drugom pogledu, da će kao poseban subjekt biti isključena iz daljeg proseca ujedinjenja jugoslovenskih naroda, da neće učestvovati u stvaranju nove države, da će nestati crnogorski identitet, crnogorsko ime u bilo kom pogledu, politikom, kulturnom ili drugom, da će poslije ujedinjenja Crna Gora imati status regije u Srbiji, kao što je Mačva, Šumadija ili neka druga regija. Sve je skrivano od naroda u izbornom procesu. U tom smislu politička agitacija unionista bila je prevarna, budući je sve to o čemu nije ni riječ progovorena primarni dio rezultata Odluke koju je donijela Podgorička skupština.
Onemogućen povratak Crnogoraca iz logora
Ne slučajno je nedemokratski zbrzan postupak „izbora“. Žurilo se da se čitav postupak sprovede i planirana odluka donese prije povratka interniranih Crnogoraca iz logora na prostorima Austro-Ugarske, kojih je, prema raspoloživim podacima, bilo najmanje 9.950, a u radnim jedinicama – otvorenim logorima oko 15.000. Među interniranim u logore bilo je: 17 crnogorskih generala i 709 oficira, više poslanika Crnogorske narodne skupštine, ministara, načelnika srezova i okruga, gotovo svi profesori i učitelji, više sveštenika, gotovo svaki obrazovani i u narodu uticajni muškarac iz Crne Gore čiju je moguću brzinu povratka u Crnu Goru srpska vojska sprečavala na njihovom putovanju. Da se završi, dakle, dok je Crna Gora intelektualno osiromašena, dok traje vrijeme pogodno za manipulisanje.
http://www.pobjeda.co.me/citanje.php?datum=2011-02-28&id=202390
Mijat Šuković: Podgorička skupština 1918. 